Khi Batman xuất hiện, con người sẽ trở nên tử tế hơn? Khoa học chứng minh được điều đó
Khi có một siêu anh hùng bên cạnh (như Batman chẳng hạn), con người bỗng trở nên tử tế hơn với những người xung quanh. Vì sao?
Khi lòng tốt được “kích hoạt” bởi một siêu anh hùng
Một nghiên cứu mới nghe thì có vẻ kỳ quặc, nhưng thực ra lại rất nghiêm túc: sự xuất hiện của Batman khiến mọi người xung quanh trở nên tử tế, sẵn lòng giúp đỡ người khác hơn.
Ý tưởng nghe như trò đùa đủ chuẩn để đoạt giải Nobel, nhưng các nhà tâm lý học ở Ý đã biến nó thành một thí nghiệm xã hội thú vị nhằm tìm hiểu điều gì khiến con người trở nên tử tế.
Thí nghiệm được thực hiện trên tàu điện ngầm Milan, nơi các nhà nghiên cứu muốn biết hành khách có sẵn lòng nhường ghế cho một phụ nữ mang thai hay không. Nhưng điểm đặc biệt là, đôi khi trên chuyến tàu ấy lại xuất hiện thêm một hành khách khác, một người hóa trang thành nhân vật Batman.
Khi Batman đứng cạnh đó, tỷ lệ hành khách nhường ghế tăng mạnh. Trong 138 lượt thử nghiệm, có 67,21% trường hợp người mang bụng bầu giả được nhường chỗ khi Batman xuất hiện. Con số này giảm còn 37,66% khi kỵ sĩ bóng đêm không có mặt. Rõ ràng, sự hiện diện của nhân vật này đã tạo ra một sự khác biệt lớn trong hành vi của con người.
Điểm thú vị là Batman và “bà bầu” không hề quen biết, không nhìn nhau, không đứng cạnh nhau. Tất cả nhằm tránh để người tham gia nghi ngờ đây là một thử nghiệm dàn dựng. Kết quả vẫn đúng: Batman càng xuất hiện, lòng tốt càng tăng.
Vì sao Batman lại khiến người ta trở nên tử tế?
Khi được hỏi lý do vì sao họ nhường ghế, hầu hết người tham gia đều nói rằng họ làm vậy đơn giản vì… thấy người phụ nữ mang thai cần được ưu tiên. Không một ai nói rằng họ làm vậy vì... có Batman đứng đó. Thậm chí, 43,75% trong số những người nhường chỗ còn khẳng định họ… không hề nhìn thấy Batman.
Điều này cho thấy hiệu ứng mà Batman tạo ra không phải đến từ áp lực mọi người sợ bị đánh giá là “kẻ xấu” trước mặt một biểu tượng chống lại tội phạm. Trái lại, các nhà nghiên cứu cho rằng sự xuất hiện của một nhân vật bất ngờ như Batman khiến môi trường xung quanh trở nên “khác lạ” hơn bình thường, từ đó buộc con người tỉnh táo hơn và chú ý hơn đến những người xung quanh.
Trong một chuyến tàu sáng sớm, nhiều người chìm trong âm nhạc hoặc podcast và không quan sát xung quanh. Nhưng nếu một người bước vào với bộ đồ Batman, chắc chắn họ sẽ gây chú ý. Và một khi hành khách đã “bật chế độ quan sát”, họ dễ nhận ra những nhu cầu của người khác, ví dụ như một phụ nữ mang thai cần chỗ ngồi.
Ở cấp độ vô thức, hiệu ứng này có thể xảy ra ngay cả khi người nhường ghế không chủ động nhìn thấy Batman nhưng vẫn cảm nhận được sự thay đổi trong hành vi hoặc sự xôn xao của mọi người. Tức là họ không nhìn thấy Batman, nhưng họ nhìn thấy… hiệu ứng Batman trên các hành khách khác.
Khi siêu anh hùng “đánh thức” giá trị đạo đức
Ngoài yếu tố tăng nhận thức, nhóm nghiên cứu còn đưa ra một giả thuyết khác: biểu tượng siêu anh hùng có thể kích hoạt những giá trị văn hóa, chuẩn mực xã hội và vai trò giới tính liên quan đến sự lịch thiệp và giúp đỡ người yếu thế.
Trong tâm lý học, đây được gọi là priming - khi một hình ảnh hoặc ý tưởng khiến con người vô thức hành xử theo hướng phù hợp với nó. Batman đại diện cho công lý, bảo vệ kẻ yếu và hành động đúng đắn. Chỉ cần nhìn thấy hình ảnh đó, bộ não có thể “gợi nhớ” những giá trị tương tự.
Nhà tâm lý Francesco Pagnini cho rằng, biểu tượng Batman có thể đánh thức trong con người ý niệm về nghĩa hiệp, sự tử tế và trách nhiệm xã hội - những điều đã ăn sâu trong văn hóa đại chúng. Việc nhường ghế cho người mang thai theo đó trở thành hành động phù hợp với hình ảnh mà người ta vô thức được “nhắc nhớ”.
Điều thú vị là giả thuyết này không khẳng định Batman là “phép màu duy nhất”. Các nhà nghiên cứu cho rằng cần thử nghiệm với những nhân vật khác để kiểm tra tác động này có phổ quát hay không.
Vậy nếu thay bằng một nhân vật phản diện, như Darth Vader, thì con người có còn tử tế?
Một câu hỏi hài hước nhưng lại rất khoa học được đặt ra: liệu hiệu ứng trên có còn xảy ra nếu người trên tàu không phải Batman, mà là… Darth Vader - kẻ phản diện nổi tiếng của loạt phim Star Wars đình đám?
Nếu lòng tốt xuất hiện chỉ vì nhận thức được sự khác lạ, thì cả Batman và Darth Vader đều có thể tạo hiệu ứng tương tự. Nhưng nếu chính biểu tượng “anh hùng” là yếu tố kích hoạt lòng tốt, thì Darth Vader - với hình tượng đen tối - có thể cho kết quả hoàn toàn khác.
Nhóm nghiên cứu kỳ vọng sẽ thực hiện thêm nhiều thí nghiệm tương tự trong tương lai để tìm hiểu xem con người phản ứng với siêu anh hùng và phản diện theo cách khác nhau hay không. Dù kết quả ra sao, nghiên cứu này đã góp phần mở rộng hiểu biết về cách môi trường và biểu tượng văn hóa tác động đến hành vi tử tế trong đời sống hàng ngày.
