Hóa ra vắc xin còn cứu chúng ta theo cách khác
Ngày càng nhiều nghiên cứu cho thấy, những mũi tiêm vắc xin có thể mang lại các lợi ích mà thậm chí còn không liên quan đến bệnh mà chúng vốn nhắm tới.
Vắc xin là một trong những thành tựu y học quan trọng nhất lịch sử loài người, nhưng song song, chúng vẫn phải đứng trước luồng ý kiến hoài nghi, đặc biệt khi các tranh luận về an toàn vắc xin ngày càng căng thẳng hơn.
Tuy nhiên, trong khi cuộc tranh luận xoay quanh mặt tiêu cực, một loạt nghiên cứu mới lại hé lộ góc nhìn hoàn toàn khác. Nhiều bằng chứng cho thấy, vắc xin không chỉ bảo vệ khỏi các loại virus hay vi khuẩn mà chúng nhắm tới, mà còn mang lại các lợi ích sức khỏe rộng hơn. Một số lợi ích thậm chí không liên quan trực tiếp đến bệnh mà vắc xin phòng ngừa.
Những phát hiện này mở ra cho chúng ta một câu hỏi: liệu chúng ta có đang đánh giá quá thấp tác động tổng thể của vắc xin đối với sức khỏe cộng đồng? Và trong khi nhiều người chỉ nhìn thấy rủi ro, các nhà nghiên cứu đang khám phá những tác dụng tiềm năng vượt xa mong đợi ban đầu.
Vắc xin zona và khả năng giảm nguy cơ sa sút trí tuệ
Một trong những phát hiện đáng chú ý nhất đến từ nghiên cứu về vắc xin zona. Đây vốn chỉ là vắc xin dành cho người lớn tuổi nhằm ngăn ngừa bệnh zona gây ra bởi virus thủy đậu. Nhưng dữ liệu từ Wales và Úc cho thấy, người được tiêm vắc xin zona có nguy cơ mắc sa sút trí tuệ thấp hơn rõ rệt.
Các nhà khoa học nhận định virus thủy đậu ngủ yên trong hệ thần kinh có thể gây viêm mãn tính theo thời gian. Tình trạng viêm kéo dài này chính là yếu tố dẫn đến nhiều bệnh mạn tính, trong đó có sa sút trí tuệ. Do đó, giảm kích hoạt virus có thể gián tiếp bảo vệ não bộ.
Hai nghiên cứu quy mô lớn, một đăng trên Nature và một trên JAMA, đều đưa ra kết luận tương tự. Bằng cách so sánh người gần như giống nhau về hành vi và độ tuổi, các nhà khoa học loại bỏ khả năng thiên lệch và củng cố kết quả. Một trong những nghiên cứu ước tính vắc xin zona có thể ngăn ngừa đến 20% ca sa sút trí tuệ mới trong vòng 7 năm.
Dù vẫn cần thêm nghiên cứu, phát hiện này cho thấy vắc xin có thể mang lại lợi ích thần kinh lâu dài, vượt xa vai trò phòng bệnh truyền thống.
Vắc xin Covid-19 và cơ hội sống sót cao hơn cho bệnh nhân ung thư
Một nghiên cứu khác tạo nhiều chú ý đến từ nhóm bệnh nhân ung thư đang trong quá trình điều trị. Các nhà khoa học phát hiện ở những bệnh nhân ung thư phổi hoặc melanoma giai đoạn muộn, việc tiêm vắc xin Covid-19 trong lúc điều trị giúp tăng tỉ lệ sống sót hơn 50%.
Điều đáng chú ý là các vắc xin khác như vắc xin cúm hoặc viêm phổi không mang lại lợi ích tương tự. Điều này cho thấy hiệu quả có thể đến từ cơ chế đặc trưng của vắc xin mRNA. Khi được đưa vào cơ thể, vật liệu di truyền mRNA kích hoạt hệ miễn dịch mạnh mẽ, tạo hiệu ứng “báo động giả” giúp tăng hiệu quả điều trị.
Tuy nhiên, phản ứng miễn dịch tăng cường này chỉ kéo dài trong khoảng thời gian nhất định. Do đó, bệnh nhân phải được tiêm vắc xin trong vòng 100 ngày kể từ thời điểm bắt đầu liệu pháp miễn dịch để đạt hiệu quả tối ưu.
Những phát hiện này mở ra hướng tiếp cận hoàn toàn mới trong điều trị ung thư, cho thấy vắc xin có thể đóng vai trò “trợ lực” cho các phương pháp điều trị hiện đại.
Vắc xin BCG: từ phòng lao đến tiềm năng phòng Alzheimer
BCG là vắc xin ngăn ngừa lao được dùng phổ biến ở nhiều quốc gia, cũng cho thấy những lợi ích vượt xa công dụng gốc. Tại các nước đang phát triển, BCG giúp giảm đáng kể tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh nhờ nâng nền miễn dịch tổng thể.
Điều thú vị là BCG được xem như cách để cơ thể tiếp xúc lại với các vi sinh vật cổ xưa đã đồng tiến hóa cùng loài người. Những vi sinh vật này có khả năng “tái thiết lập” một số đường dẫn sinh học quan trọng, trong đó có đường dẫn chuyển hóa năng lượng, vốn là yếu tố liên quan đến cả bệnh tiểu đường và Alzheimer.
Một thử nghiệm lâm sàng mới cho thấy, người mắc tiểu đường type 1 sau khi tiêm BCG sáu lần trong vòng 5 năm, có mức protein liên quan đến Alzheimer thấp hơn đáng kể. Đây là một trong những bằng chứng đầu tiên cho thấy vắc xin có thể tác động đến các bệnh thoái hóa thần kinh.
Dù nhiều nghiên cứu vẫn đang ở giai đoạn đầu, tiềm năng của BCG khiến giới khoa học đặc biệt chú ý, nhất là trong bối cảnh bệnh Alzheimer vẫn chưa có phương pháp chữa trị triệt để.
Liệu có một điểm chung nào không?
Điểm chung trong các phát hiện này là một khái niệm mới: miễn dịch huấn luyện. Đây không phải là miễn dịch đặc hiệu chống lại một mầm bệnh cụ thể, mà là phản ứng “tăng cường nền tảng” của hệ miễn dịch bẩm sinh. Khi tiếp xúc với vắc xin, hệ miễn dịch thay đổi ở mức tế bào và duy trì trạng thái “cảnh giác cao độ”.
Các nhà khoa học mô tả điều này như một dạng “kí ức” của hệ miễn dịch bẩm sinh. Một khi đã trải qua một sự kiện miễn dịch mạnh, các tế bào miễn dịch trở nên “dày dạn kinh nghiệm” và phản ứng nhanh hơn khi gặp các tác nhân khác.
Điều này có thể lý giải vì sao nhiều vắc xin mang lại những lợi ích không ngờ, từ giảm viêm, bảo vệ hệ thần kinh và cải thiện hiệu quả điều trị ung thư. Thay vì chỉ phòng bệnh, vắc xin có thể đang “huấn luyện” hệ miễn dịch toàn diện hơn.
Dù các ứng dụng thực tế cần thêm thời gian nghiên cứu, thông điệp rõ ràng là: vắc xin không chỉ có mặt trái như nhiều người tranh luận. Chúng còn có những lợi ích tiềm ẩn mà khoa học mới bắt đầu khám phá.
