Cuộc sống do ta tự quyết hay do ‘số trời định’?

Trong xã hội hiện đại, nhiều người đang tự hỏi liệu họ có thực sự kiểm soát được cuộc sống của mình hay không. Cảm giác mất quyền kiểm soát đã trở thành một thực tế đáng lo ngại, ảnh hưởng không nhỏ đến tâm lý và hành vi của chúng ta.

Khái niệm về Locus of Control (Trục Kiểm Soát)

Locus of control (LOC), hay còn gọi là trục kiểm soát, là một khái niệm quan trọng trong tâm lý học, thể hiện mức độ mà chúng ta tin rằng hành động của mình có thể ảnh hưởng đến kết quả cuộc sống. LOC phản ánh mức độ mà chúng ta kỳ vọng rằng hành động của mình có ảnh hưởng đến những gì xảy ra với mình, thay vì chỉ dựa vào may mắn hay số phận. Nếu bạn tin rằng chính hành động của mình quyết định số phận, bạn có LOC nội tại; ngược lại, nếu bạn nghĩ rằng cuộc sống của mình bị chi phối bởi các yếu tố bên ngoài, bạn có LOC ngoại tại.

Julian Rotter, một nhà tâm lý học nổi tiếng, đã giới thiệu khái niệm này vào năm 1966 và kể từ đó, nó đã trở thành một công cụ hữu ích để hiểu cách mà chúng ta nhìn nhận mối quan hệ giữa hành động và kết quả. Trong bài kiểm tra LOC của ông, người tham gia được yêu cầu chọn giữa các lựa chọn nội tại và ngoại tại. Ví dụ, một câu hỏi có thể là: “Nhiều điều không may trong cuộc sống của mọi người là do xui xẻo,” so với “Sự bất hạnh của mọi người phần nào là do những sai lầm mà họ mắc phải.”

Thực trạng hiện nay

Kết quả từ một bài kiểm tra LOC mà sinh viên của tiến sĩ Stephen Nowicki thực hiện cho thấy mức độ kiểm soát nội tại của họ thấp hơn nhiều so với thế hệ trước. Điểm LOC trung bình của họ là 12.86, cao hơn điểm 8.10 mà Julian Rotter ghi nhận vào năm 1966. Điều đáng ngạc nhiên là điểm số này thậm chí còn thấp hơn cả những tù nhân mà Julian Rotter đã khảo sát vào thời điểm đó, những người có điểm số trung bình là 10.33.

Điều này cho thấy rằng cảm quan bên trong đang bị giảm sút. Nhiều người hiện nay có xu hướng thụ động, chỉ đứng nhìn cuộc sống thay vì tham gia tích cực vào việc định hình số phận của mình. Thậm chí, Julian Rotter đã kêu gọi thực hiện những bước đi tích cực để đảo ngược xu hướng này, cảnh báo rằng nếu cảm quan bên ngoài tiếp tục gia tăng, chúng ta có thể hướng tới một xã hội nơi mọi người chỉ ngồi nhìn mà không hành động.

Hệ quả của việc thiếu cảm quan bên trong

Thiếu cảm quan bên trong không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân mà còn có tác động lớn đến toàn xã hội. Một phân tích cho thấy điểm LOC của người lớn và trẻ em hiện nay đều có xu hướng cảm quan bên ngoài. Phân tích này dựa trên dữ liệu từ hơn 18,000 người lớn và 6,000 trẻ em trong ba thập kỷ qua cho thấy điểm số LOC trung bình của người lớn đã tăng lên, khiến chúng ta cảm thấy ít khả năng kiểm soát hơn 80% so với mẫu của Julian Rotter.

Điều này có thể gây ra nhiều hệ lụy tiêu cực, khi mà những yếu tố như khủng hoảng kinh tế, chiến tranh và đại dịch làm gia tăng cảm giác bất lực. Áp lực từ xã hội và công nghệ đang khiến giới trẻ cảm thấy ít khả năng kiểm soát hơn so với những thế hệ trước. Họ phải đối mặt với nhiều lo âu, từ việc học hành đến những bất ổn trong tương lai, dẫn đến cảm giác không đủ sức mạnh để thay đổi tình hình.

Nguyên nhân của sự gia tăng cảm quan bên ngoài

Có nhiều lý do giải thích cho việc tăng cảm quan bên ngoài trong xã hội, đặc biệt là ở thế hệ Gen Z. Thế hệ này phải đối mặt với áp lực từ công nghệ, cạnh tranh trong học tập và công việc, dẫn đến cảm giác không đủ sức mạnh để thay đổi tình hình. Họ thường xuyên bị ảnh hưởng bởi những yếu tố bên ngoài, như tình trạng kinh tế và các biến cố xã hội, khiến họ dễ cảm thấy bất lực.

Một điều đáng lo ngại là nhiều người có thể không nhận thức được khả năng kiểm soát của bản thân. Cảm giác bất lực này có thể khiến họ không dám hành động, ngay cả khi có cơ hội. Sự gia tăng cảm quan bên ngoài có thể khiến họ rơi vào trạng thái thụ động, không dám nắm bắt những cơ hội trong cuộc sống.

Cần phải khôi phục cảm quan bên trong

Để xây dựng một xã hội vững mạnh, mỗi người cần cảm thấy mình có khả năng kiểm soát cuộc sống. Cảm quan bên trong không phải là một đặc điểm bẩm sinh, mà là một thái độ có thể được hình thành qua trải nghiệm. Việc giáo dục và phát triển cảm quan này từ khi còn nhỏ là rất quan trọng.

Phát triển cảm quan bên trong sẽ giúp mọi người chịu trách nhiệm cho hành động của mình, kiên trì hơn trong việc theo đuổi mục tiêu. Khi mỗi cá nhân cảm thấy mình có quyền kiểm soát cuộc sống, họ sẽ góp phần tích cực vào việc xây dựng cộng đồng và nền kinh tế phát triển bền vững. Cảm quan bên trong không chỉ là chìa khóa cho sự thành công cá nhân mà còn là nền tảng cho sự phát triển của xã hội.

Theo Is Your Life Driven by Choice or Chance? | Psychology Today