Muốn cuộc sống tốt hơn? Hãy để khứu giác dẫn đường

Ít ai ngờ rằng khứu giác lại đóng vai trò quan trọng trong việc điều hướng cảm xúc, củng cố trí nhớ và thậm chí tác động đến sức khỏe thể chất lẫn tinh thần.

Giác quan đang bị “underrated” nhất

Các thống kê khoa học và trải nghiệm thực tế cho thấy, khứu giác không chỉ làm nhiệm vụ “ngửi” đơn thuần mà còn kích hoạt những vùng não bộ liên quan đến ký ức và cảm xúc. Một mùi hương quen thuộc có khả năng đưa chúng ta quay trở lại khoảnh khắc nào đó trong quá khứ, sống động như thể đang “xuyên không” về thời gian ấy. Nhiều người từng chia sẻ: mùi cà phê rang buổi sáng khiến họ nhớ nhà; hay mùi khói xe thành thị có thể gợi lại những kỷ niệm khi mới đặt chân đến một thành phố lớn.

Tuy vậy, giác quan này đang dần bị “lãng quên”. Trong khi hình ảnh được lưu giữ, chia sẻ khắp nơi, thì ít người quan tâm đến khía cạnh “mùi hương” của kỷ niệm. Thế nhưng, nghiên cứu tâm lý thần kinh đã chứng minh, việc ít chú ý đến mùi hương đồng nghĩa với việc bỏ lỡ hàng loạt lợi ích về sức khỏe và tinh thần. Điển hình là hiện tượng “lạc lõng” của người mất khả năng ngửi (ví dụ sau mắc Covid-19), dẫn đến nguy cơ trầm cảm và rối loạn cảm xúc cao.

Xuyên suốt lịch sử, loài người từng đề cao vai trò của khứu giác. Từ việc sử dụng hương trong nghi lễ tôn giáo, đến tư duy cổ xưa cho rằng mùi hôi mang mầm bệnh và mùi thơm có thể “xua đuổi” tai ương.

Hình ảnh mặt nạ “mỏ chim” của các bác sĩ thời dịch hạch là ví dụ điển hình: họ nhét đầy hoa khô để tránh ngửi mùi tử khí. Dần dần, cùng với tiến bộ y học, văn hóa hiện đại trở nên ưa chuộng “môi trường không mùi”, xem việc không có mùi là “trong lành” và “cao cấp”.

Song, những phát hiện gần đây cho thấy việc nuôi dưỡng khứu giác có thể đem lại lợi ích sâu rộng hơn nhiều. Hãy thử tưởng tượng món ăn sẽ “nhạt nhẽo” thế nào khi bạn bịt mũi; chính hương thơm tạo ra phần lớn trải nghiệm ẩm thực chứ không hẳn vị giác. Cảm giác “thòm thèm” thực chất bắt nguồn từ những tín hiệu mùi hương đi vào khoang mũi, kích thích não bộ khao khát thực phẩm giàu năng lượng, hương vị phong phú.

Ngoài ra, khứu giác còn có khả năng thúc đẩy hành vi xã hội như thu hút tình cảm, gắn kết lứa đôi. Trong vô số yếu tố chi phối sự hấp dẫn giữa hai người, mùi cơ thể đóng vai trò khá lớn, dù thường “vô hình” trong ý thức.

Đồng thời, việc chú tâm “lắng nghe” mùi hương xung quanh còn giúp chúng ta sống chậm lại, kết nối với hiện tại. Hãy nghĩ đến trải nghiệm đi dạo trong rừng hay bên bờ biển: mùi lá cây, mùi muối mặn và hơi nước biển tươi mát có thể làm dịu trí não, giảm lo âu.

Các phương pháp “luyện” khứu giác

Một trong những hướng can thiệp được khuyến khích là “luyện ngửi” (smell training). Phương pháp này đơn giản nhưng cần kiên trì: chọn một vài mùi hương nồng nàn như chanh, hoa hồng, đinh hương và khuynh diệp, rồi ngửi luân phiên, mỗi mùi khoảng 20 giây, vào buổi sáng và tối. Chỉ mất khoảng 5 phút mỗi lần nhưng cần duy trì tối thiểu 4 tháng. Kết quả cho thấy không chỉ người mắc tổn thương khứu giác mới được cải thiện, mà cả người khỏe mạnh cũng có thể tăng cường khả năng nhận thức và giảm nguy cơ trầm cảm khi lớn tuổi.

Ở quy mô phòng thí nghiệm, việc tập trung phân biệt các mùi hương khác nhau như trò chơi “memory” ghép cặp trà sẽ nâng cao năng lực mô tả mùi bằng ngôn từ, thứ mà đa số chúng ta đều thấy khó khăn. Qua thời gian, người tham gia có thể đạt kỹ năng gần như chuyên gia nếm rượu vang hoặc trà. Họ còn cho biết trở nên nhạy bén hơn với mùi trong đời sống hàng ngày, nhận ra “cảnh quan mùi” (smellscape) đang tô đậm cá tính của mỗi nơi chốn.

Đáng chú ý, đi dạo để ngửi (smell-walk) trong những môi trường thiên nhiên như rừng, biển, đồng cỏ sau mưa không chỉ mang lại khoái cảm tức thời, mà còn giúp hạ thấp mức độ viêm và căng thẳng. Nghiên cứu về phong trào “tắm rừng” (Shinrin-Yoku) ở Nhật Bản cho thấy một số phân tử thơm từ cây cối có thể tác động tích cực đến hệ miễn dịch của con người. Ngay cả giữa lòng đô thị, bạn cũng có thể “tắm mùi” bằng cách tìm đến những quán cà phê thơm nức, hay quan sát mùi của phố phường vào những thời điểm khác nhau trong ngày.