Theo thuyết tiến hóa, smartphone là "ký sinh trùng" của loài người

Từ cộng sinh đến ký sinh

Theo một bài viết trên Tạp chí Triết học Australasian, các nhà nghiên cứu cho rằng điện thoại thông minh gây ra rủi ro xã hội đặc biệt, và góc nhìn “ký sinh học” có thể giúp ta hiểu rõ hơn mối nguy này.

Trong sinh học tiến hóa, ký sinh trùng là loài sống dựa vào vật chủ để tồn tại, nhưng gây tổn hại cho vật chủ. Ví dụ, chí hút máu người để sống, và ngoài cái ngứa ngáy khó chịu, nó không mang lại lợi ích gì.

Điện thoại thông minh – từng là công cụ tiện ích giúp con người giữ liên lạc, tra cứu thông tin hay điều hướng bản đồ – giờ đây lại giống như một dạng ký sinh tràn lan. Người dùng đánh đổi thời gian, sự tập trung, dữ liệu cá nhân để đổi lấy tiện ích tức thì, trong khi lợi ích chủ yếu thuộc về các công ty công nghệ và nhà quảng cáo.

Nghiên cứu lập luận rằng mối quan hệ giữa con người và smartphone đã chuyển từ “cộng sinh” sang “ký sinh” – một hiện tượng thường gặp trong tự nhiên, khi một quan hệ đôi bên cùng có lợi biến thành lợi dụng đơn phương.

Ứng dụng không còn phục vụ con người, mà phục vụ lợi nhuận

Ngày nay, nhiều ứng dụng phổ biến được thiết kế không nhằm hỗ trợ người dùng, mà là để giữ chân họ càng lâu càng tốt – kéo dài thời gian cuộn, kích thích tương tác, thậm chí tạo ra sự phẫn nộ liên tục. Hành vi người dùng được thu thập, phân tích và sử dụng để tinh chỉnh các thuật toán – không phải để phục vụ lợi ích cá nhân người dùng, mà để tối đa hóa khả năng kiếm lời từ quảng cáo.

Điện thoại “quan tâm” đến mục tiêu rèn luyện sức khỏe hay gắn kết gia đình của bạn – nhưng chỉ trong chừng mực nó có thể sử dụng thông tin đó để thu hút sự chú ý của bạn hiệu quả hơn.

Như các nhà nghiên cứu kết luận: việc hình dung người dùng như “vật chủ” và điện thoại là “ký sinh trùng” – tuy nghe cực đoan – lại chính xác đáng ngạc nhiên.

Tự điều chỉnh hay cần "cảnh sát"?

Trong tự nhiên, có những cơ chế duy trì cân bằng giữa vật chủ và sinh vật cộng sinh. Ví dụ, trên rạn san hô Great Barrier, cá wrasse chuyên làm “thợ làm sạch” cho các loài cá lớn, ăn ký sinh trùng trên da và vảy cá. Nhưng nếu cá wrasse bắt đầu “ăn gian” – cắn luôn cả da vật chủ – chúng sẽ bị đuổi đi. Các nhà sinh học gọi đây là hành vi "cảnh sát sinh học", duy trì sự cộng sinh thay vì để mối quan hệ biến thành ký sinh.

Con người có thể học hỏi điều này. Nhưng muốn kiểm soát điện thoại, ta cần hai điều: khả năng nhận diện hành vi lạm dụng và năng lực phản kháng. Tiếc là cả hai đều rất khó.

Công nghệ ngày nay được thiết kế khéo léo đến mức người dùng không dễ thấy mình bị “hút máu dữ liệu”. Và ngay cả khi đã ý thức được, ta vẫn khó có thể từ bỏ – vì quá phụ thuộc vào các tiện ích như ghi nhớ, định vị, chụp ảnh, liên lạc, ngân hàng, hành chính công…

Nhiều người không nhớ nổi số điện thoại người thân, nơi mình đỗ xe hay các cuộc hẹn quan trọng – mọi thứ đã được “ủy quyền” cho thiết bị thông minh. Chính sự phụ thuộc đó khiến ta không thể “đuổi” ký sinh trùng ra khỏi đời sống số.

Cuộc chiến không thể thắng nếu chỉ dựa vào cá nhân

Vậy, làm sao để chuyển từ một mối quan hệ ký sinh trở lại cân bằng? Theo tác giả bài báo, lựa chọn cá nhân không đủ. Người dùng riêng lẻ không thể chống lại các công ty công nghệ khổng lồ sở hữu lượng dữ liệu và công cụ thao túng hành vi khổng lồ.

Chúng ta cần hành động tập thể. Lệnh cấm mạng xã hội với trẻ em ở Úc là một ví dụ. Nhưng rộng hơn, cần có quy định giới hạn tính năng gây nghiện, cũng như việc thu thập và buôn bán dữ liệu cá nhân.

Smartphone từng là công cụ phục vụ con người – giống như bản đồ, bút viết hay sổ tay. Nhưng giờ đây, một số ứng dụng đã tiến hóa để tự phục vụ chính mình, đặt lợi nhuận lên trên sức khỏe tinh thần, giấc ngủ và các mối quan hệ thật sự của người dùng.

Nói cách khác: chúng ta không còn là người sử dụng – mà là vật chủ bị khai thác.

Hai Binh