Vì sao ta thường nhớ về những điều đau lòng hơn là hạnh phúc?

Có bao giờ, giữa một buổi chiều nắng đẹp, bạn đột nhiên nhớ lại một ký ức buồn cũ kĩ? Một thất bại đã xa. Một lời nói gây tổn thương. Một sự mất mát.

Chúng ta nỗ lực vun đắp cho hiện tại, tìm kiếm niềm vui, nhưng ký ức đau buồn dường như luôn có một sức mạnh níu kéo kỳ lạ.

Cơ chế sinh học của con người khiến nỗi buồn in sâu hơn

Bạn có bao giờ nhận được mười lời khen và chỉ một lời chê, nhưng đến cuối ngày, điều duy nhất khiến bạn day dứt lại chính là lời chê đó? Nếu có, thì bạn đang trải nghiệm một cơ chế rất tự nhiên của con người được gọi là thiên kiến tiêu cực (negative bias).

Các nhà tâm lý học đã ghi nhận rằng con người có xu hướng chú ý, ghi nhớ và bị ảnh hưởng mạnh hơn bởi những điều tiêu cực so với những điều tích cực. Một nghiên cứu đăng trên Proceedings of the National Academy of Sciences cho thấy não phản ứng mạnh mẽ hơn trước kích thích tiêu cực, và những ký ức đau buồn thường được lưu giữ lâu hơn.

Theo giả thuyết tiến hóa, thiên kiến này có thể hình thành như một cơ chế sinh tồn. Trong môi trường sống hoang dã đầy rẫy nguy hiểm của tổ tiên, mỗi tín hiệu đều có thể là ranh giới giữa sống và chết. Nếu bỏ lỡ một cơ hội hái quả ngọt, họ vẫn có thể hái vào lúc khác, nhưng không nhận diện được sự ẩn nấp của thú dữ, họ có thể không còn cơ hội nào cả.

Chính vì thế, bộ não con người dần tiến hóa để ưu tiên phản ứng với mối nguy hơn là cơ hội. Một tiếng động lạ, một ánh nhìn khó chịu, một lời chê, tất cả đều được não xử lý như những tín hiệu cảnh báo cần chú ý. Đó là lý do chúng ta dễ bị ám ảnh bởi điều tiêu cực, dù xung quanh vẫn có rất nhiều điều tốt đẹp đang diễn ra.

Và có lẽ cũng vì thế mà đôi khi, dù cuộc sống vẫn đang trôi đi bình yên, ta lại thấy lòng mình chông chênh. Một lời nói thiếu thiện ý có thể phủ mờ cả ngày đẹp. Một ký ức cũ có thể trở lại chỉ vì một giai điệu quen.

Niềm vui mong manh vì não thích bình thường hóa hạnh phúc

Ngược lại với nỗi buồn dễ in sâu, hạnh phúc lại có một thử thách riêng: hiện tượng thích nghi khoái lạc (hedonic adaptation), hay còn gọi là máy chạy bộ khoái lạc (hedonic treadmill).

Hiện tượng này mô tả cách con người nhanh chóng trở lại mức cảm xúc quen thuộc sau những biến động lớn trong đời, dù đó là niềm vui hay mất mát.

Một nghiên cứu kinh điển năm 1978 của Philip Brickman và cộng sự từng so sánh ba nhóm người: người trúng xổ số, người bị tai nạn khiến họ mất khả năng vận động, và nhóm đối chứng. Kết quả thật bất ngờ, sau một thời gian, cả hai nhóm đầu tiên đều có xu hướng quay về mức độ hạnh phúc tương đương với nhóm bình thường.

Điều đó cho thấy: con người có khả năng thích nghi cảm xúc đáng kinh ngạc. Khi đạt được điều mình từng khao khát như một công việc mơ ước, một món đồ yêu thích, hay thậm chí là chiến thắng lớn trong đời, cảm giác hạnh phúc thường chỉ kéo dài trong một thời gian. Bộ não dần bình thường hóa trạng thái mới, coi nó là mức cơ bản mới và bắt đầu tìm kiếm một nguồn vui khác.

Các nhà tâm lý học gọi đây là chu kỳ của thích nghi cảm xúc. Khi sự phấn khích ban đầu giảm dần, ta quay lại đường trung bình của chính mình.

Tuy nhiên, mức trung bình đó không cố định cho tất cả. Một số nghiên cứu sau này cho thấy những người duy trì thực hành biết ơn, kết nối xã hội tích cực hoặc sống có mục đích có thể nâng được đường cơ bản của hạnh phúc theo thời gian.

Đôi khi chúng ta cứ mãi tìm kiếm những điều mới để làm mình vui mà quên mất đi những gì đang có. Hạnh phúc hóa ra thật đơn giản khi chúng đang hiện diện ở trong những gì mà chúng ta đang có.

Cách giúp tâm trí bớt bám víu vào nỗi buồn

Điều đầu tiên và quan trọng nhất là cho phép mình được buồn. Nếu chúng ta cố gắng đè nén những cảm cảm xúc tiêu cực, nó sẽ trở nên mạnh mẽ hơn. Khi ta dám nhìn thẳng vào nỗi đau, gọi tên nó và để bản thân được cảm nhận trọn vẹn, bộ não sẽ dần học cách xử lý và giải phóng cảm xúc ấy. Đôi khi, việc thừa nhận “mình đang buồn” chính là khởi đầu của quá trình hồi phục.

Viết ra những điều đang chất chứa cũng là một cách giúp tâm trí nhẹ đi. Hành động đơn giản này tạo ra cảm giác trật tự cho những gì hỗn độn trong đầu, và giúp não chuyển trải nghiệm cảm xúc sang dạng ngôn ngữ để có thể dễ hiểu lòng mình hơn.

Bên cạnh đó, hãy tập cho mình thói quen ghi nhớ những điều tích cực, dù nhỏ đến đâu. Trong một tập vodcast của series Gen Z Gen Zà, ca sĩ Ái Phương từng chia sẻ: hãy học cách ghi nhận bản thân từ những điều nhỏ nhất.

Thật ra, não bộ chỉ cần những tín hiệu vui nho nhỏ để được hạnh phúc. Niềm vui không chỉ đến từ những cột mốc lớn. Đôi khi, nó nằm trong một ly cà phê buổi sáng, trong chiếc kem tan trên đầu lưỡi, hay trong khoảnh khắc ta ngồi nghỉ sau khi dọn dẹp xong căn nhà nhỏ.

Mời bạn thưởng thức nội dung đầy đủ tập Vodcast: Có điều gì là ổn định mãi đâu? - Ái Phương | #GenZGenZà EP6

Hạnh phúc không hẳn là điều phải đi tìm. Nó vẫn ở đó, len lỏi trong từng khoảnh khắc trong ngày, chỉ cần ta chậm lại một chút để nhận ra.

Và đôi khi, điều tâm trí cần nhất lại chỉ là một khoảng nghỉ. Một tách trà, một bản nhạc, hay vài phút lặng yên không tiếng thông báo. Trong khoảng dừng đó, tâm trí của bạn dần được hồi phục, và nỗi buồn như những đám mây mỏng sẽ tự tan ra khi đủ thời gian và ánh sáng.

Anh Thư