Ngày Thanh niên Quốc tế: Cùng nhìn lại bức tranh sức khỏe tinh thần giới trẻ

Nếu phải chọn một từ khóa cho thế hệ lớn lên giữa biến động toàn cầu, mạng xã hội 24/7 và khủng hoảng khí hậu, đó có lẽ là “quá tải”.

Nhưng Gen Z cũng là thế hệ dám nói về sức khỏe tinh thần và thúc đẩy thay đổi. Nhân Ngày Thanh niên Quốc tế (IYD) 12/08, với chủ đề năm 2025 “Local Youth Actions for the SDGs and Beyond” (Hành động địa phương của thanh niên vì SDGs và hơn thế), đây là lúc chúng ta nhìn thẳng vào bức tranh sức khỏe tinh thần của người trẻ để hành động dựa trên bằng chứng.

Bức tranh sức khỏe tinh thần toàn cầu

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), cứ 7 thiếu niên 10 - 19 tuổi thì có 1 người trải qua rối loạn sức khỏe tâm thần; trầm cảm, lo âu và rối loạn hành vi là các nguyên nhân hàng đầu gây bệnh tật và tàn tật ở lứa tuổi này.

Đáng chú ý, tự tử hiện là nguyên nhân gây tử vong đứng thứ 3 ở nhóm 15 - 29 tuổi. Những yếu tố nguy cơ đa tầng gồm lạm dụng rượu, bạo lực/trauma thời thơ ấu, kỳ thị khi tìm kiếm trợ giúp, rào cản tiếp cận dịch vụ và cả việc dễ tiếp cận “phương tiện” để tự hại.

Một tín hiệu “sức khỏe tinh thần tập thể” của học sinh 15 tuổi: chỉ số hài lòng cuộc sống trung bình ở các nước OECD giảm từ 7,4 (2015) xuống 6,7 (2022). Nói cách khác, tỷ lệ học sinh báo cáo “hài lòng thấp” (≤4/10) tăng từ gần 12% lên 18%, cho thấy cảm nhận phúc lợi của người trẻ đã đi xuống rõ rệt sau giai đoạn "đứt gãy" vì COVID-19.

Tại Việt Nam, khảo sát quốc gia về sức khỏe tinh thần vị thành niên V-NAMHS (10-17 tuổi) cho thấy: trong 12 tháng, 21,7% thanh thiếu niên có “vấn đề sức khỏe tâm thần” (dưới ngưỡng chẩn đoán nhưng có suy giảm chức năng) và 3,3% đáp ứng tiêu chuẩn chẩn đoán rối loạn theo DSM-5.

Lo âu là vấn đề phổ biến nhất (18,6%), tiếp đến là trầm cảm (4,3%). Tuy nhiên, chỉ 8,4% số em có vấn đề từng tiếp cận dịch vụ hỗ trợ/tư vấn trong năm qua; và chỉ 5,1% phụ huynh nhận ra con mình cần giúp đỡ. Những con số này khẳng định khoảng trống nhận biết và tiếp cận trợ giúp.

Người trẻ đang đối diện điều gì nhiều nhất?

Lo âu & trầm cảm là nhóm rối loạn nổi bật ở tuổi vị thành niên trên toàn cầu; ở Việt Nam, lo âu cũng chiếm tỷ lệ cao nhất trong V-NAMHS. Những rối loạn này gắn với suy giảm học tập, quan hệ xã hội và nguy cơ toan tính tự hại nếu không được phát hiện sớm.

Áp lực học tập và cảm giác “thuộc về” trường học suy giảm: PISA 2022 cho thấy sau đại dịch, phúc lợi chủ quan và cảm giác gắn bó với trường học giảm ở nhiều hệ thống. Ở nơi học sinh cảm thấy “thuộc về” cao hơn, các em ít cô đơn và dễ kết bạn hơn - những yếu tố bảo vệ cho sức khỏe tinh thần.

Mạng xã hội, thời gian màn hình và giấc ngủ: Bằng chứng tổng hợp gần đây cho thấy mối liên hệ nhỏ-vừa giữa sử dụng màn hình và các triệu chứng hướng nội hóa (lo âu/trầm cảm), trong đó giấc ngủ đóng vai trò trung gian quan trọng: thiếu ngủ làm mối liên hệ này mạnh lên.

Một nghiên cứu 2025 còn mô tả “thuyết dịch chuyển màn hình-giấc ngủ”: thời gian nhìn màn hình buổi tối xâm lấn vào chất lượng và thời lượng ngủ, rồi “lan” sang sức khỏe tinh thần.

Khí hậu và “eco-anxiety”: Khảo sát 10.000 người trẻ ở 10 quốc gia cho thấy 59% “rất hoặc cực kỳ lo” về biến đổi khí hậu; hơn 45% nói nỗi lo này ảnh hưởng tiêu cực tới sinh hoạt hằng ngày. Đây vừa là gánh nặng cảm xúc, vừa là nguồn động lực hành động nếu được dẫn dắt đúng.

Bất an tài chính: Gần một nửa Gen Z toàn cầu (48%) cho biết họ không cảm thấy an toàn về tài chính (khảo sát Deloitte 2025) và cảm giác an toàn tài chính liên quan rõ rệt tới hạnh phúc chủ quan. Trong bối cảnh chi phí sống tăng, đây là yếu tố stress nền tác động dài hạn tới sức khỏe tinh thần.

Vì sao lại như vậy? (khung nguyên nhân nhiều tầng)

Sinh học & phát triển: Bộ não tuổi vị thành niên đang trong “cửa sổ cơ hội lần hai” - linh hoạt, dễ học, nhưng cũng nhạy cảm với stress mạn tính; hành vi tìm cảm giác mạnh và dao động cảm xúc đạt đỉnh trong giai đoạn này, khiến rối loạn thường khởi phát sớm nếu thiếu bảo vệ.

Gia đình & nhà trường: Chất lượng gắn kết, cảm giác an toàn và thuộc về ở trường là “lá chắn” mạnh để chống lại trầm cảm, cô đơn và hành vi tự hại.

Xã hội - truyền thông - kinh tế: Tin xấu dồn dập, áp lực hình ảnh trên mạng, cộng với lo lắng tài chính/việc làm sau đại dịch khiến mức căng thẳng nền của người trẻ cao hơn. Một số nhóm còn phải chịu “gánh kép” do phân biệt đối xử, bạo lực, hay kỳ thị khi tìm trợ giúp.

Hệ thống: Dịch vụ thân thiện với thanh thiếu niên còn thiếu, năng lực tham vấn học đường chưa đồng đều, kỳ thị và khoảng trống nhận biết (như số liệu V-NAMHS cho thấy) dẫn tới tỷ lệ “cần mà chưa được hỗ trợ” lớn.

Chúng ta đang có những giải pháp gì?

Mạng lưới chăm sóc đa tầng (cộng đồng - trường học - y tế): WHO và UNICEF đã phát hành hướng dẫn 2024 nhằm giúp các nước thiết kế dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần cho trẻ em, thanh thiếu niên theo mô hình cộng đồng, tích hợp với y tế cơ sở, giáo dục, bảo trợ xã hội và công lý vị thành niên. Tinh thần chung: can thiệp dựa trên bằng chứng, phù hợp lứa tuổi, dễ tiếp cận.

Trường học là “điểm chạm vàng”: Tăng kết nối tại trường học, triển khai chương trình kỹ năng cảm xúc-xã hội, phòng ngừa bắt nạt và xây dựng trường học thúc đẩy sức khỏe (Health-Promoting Schools) mang lại lợi ích rõ rệt cho sức khỏe tinh thần.

Kỷ luật số & giấc ngủ: Những can thiệp nhỏ như tắt màn hình trước giờ ngủ, đặt “giờ giới nghiêm” thiết bị, và giáo dục kỹ năng sử dụng mạng xã hội (đặc biệt với nội dung so sánh xã hội) có thể giảm triệu chứng lo âu/trầm cảm gián tiếp qua cải thiện ngủ.

Đầu tư và mở rộng MHPSS: UNICEF báo cáo năm 2023 có gần 35 triệu trẻ em, thanh thiếu niên, phụ huynh/người chăm sóc được tiếp cận dịch vụ hỗ trợ sức khỏe tinh thần và tâm lý xã hội — cần tiếp tục tăng đầu tư và nội địa hóa mô hình phù hợp văn hóa.

Ở Việt Nam: Triển khai hiệu quả Quyết định 155/QĐ-TTg ở tuyến cơ sở & trường học; chuẩn hóa sàng lọc sớm; đào tạo/củng cố tham vấn học đường; và kết nối các “cửa vào” thân thiện như Tổng đài Quốc gia Bảo vệ Trẻ em 111 (miễn phí 24/7) để tư vấn – hỗ trợ ban đầu, chuyển tuyến khi cần.

Trao quyền cho người trẻ. Đồng kiến tạo chương trình với Gen Z, từ thiết kế can thiệp, truyền thông giảm kỳ thị đến vận động chính sách địa phương, phù hợp chủ đề IYD 2025 nhấn mạnh vai trò hành động tại cộng đồng.

Tóm lại...

Chăm sóc sức khỏe tinh thần không phải lúc nào cũng bắt đầu từ những cuộc họp lớn hay chương trình quốc gia. Đôi khi, nó bắt đầu từ một quyết định rất nhỏ mà bạn có thể làm ngay hôm nay: tắt điện thoại sớm hơn 30 phút trước khi ngủ, ra ngoài đi bộ thay vì cuộn màn hình, hoặc chỉ đơn giản là uống đủ nước và ăn một bữa tử tế. Những việc tưởng chừng nhỏ bé ấy lại là “viên gạch” đầu tiên để bạn xây lại cảm giác an toàn và thoải mái trong chính cơ thể mình.

Hãy thử tìm một người mà bạn có thể nói chuyện không cần “diễn”- có thể là bạn thân, người thân, hoặc một nhóm hỗ trợ cộng đồng. Sức khỏe tinh thần giống như cơ bắp, muốn mạnh thì phải luyện, và đôi khi “bài tập” quan trọng nhất là học cách chia sẻ đúng lúc. Bạn không cần đợi tới khi mọi thứ tồi tệ mới tìm sự giúp đỡ; hỗ trợ sớm không chỉ ngăn khủng hoảng, mà còn giúp bạn hiểu chính mình rõ hơn.

Và cuối cùng, hãy nhớ rằng không ai là “yếu đuối” chỉ vì cần một bờ vai. Việc tìm kiếm sự trợ giúp là một hành động dũng cảm và bạn hoàn toàn xứng đáng có được sự hỗ trợ đó. Nếu cảm thấy quá tải, hãy để ai đó cùng bạn bước qua giai đoạn khó khăn.