Điều gì sẽ xảy ra nếu bạn không thể tưởng tượng được hình ảnh trong đầu?

Nghiên cứu thần kinh học về những người mắc aphantasia (hội chứng không có hình ảnh trong tâm trí) đang làm sáng tỏ cách trí tưởng tượng hoạt động và minh họa sự đa dạng phong phú trong trải nghiệm chủ quan của chúng ta.

Khám phá mới về sự khác biệt của “con mắt trong tâm trí”

Hai năm trước, Sarah Shomstein, một nhà khoa học nghiên cứu thị giác tại Đại học George Washington, nhận ra mình không có “con mắt tâm trí”.  Khi cô đang tham dự một buổi hội thảo khi người trình bày yêu cầu khán giả tưởng tượng một quả táo. Shomstein nhắm mắt lại, cố gắng làm theo.

Lúc này, thay vì nhìn thấy quả táo trong tâm trí, cô chỉ cảm nhận được ý tưởng về nó: vị, hình dạng, màu sắc, hay nói cách khác, toàn bộ hình ảnh là một màu đen. Hầu hết đồng nghiệp của cô lại có phản ứng khác. Họ nói rằng mình thực sự nhìn thấy một quả táo, dù là mờ nhạt hay rõ nét, như một hình ảnh ba chiều trước mắt.

Shomstein thuộc nhóm nhỏ khoảng 1 – 4% dân số không có khả năng hình dung hình ảnh trong tâm trí, một hiện tượng được gọi là aphantasia. Dù đã được mô tả cách đây hơn 140 năm, thuật ngữ này chỉ mới xuất hiện vào năm 2015 và ngay lập tức thu hút sự chú ý của giới khoa học.

“Mắt trong tâm trí của bạn có thể nhìn rõ nét đến mức nào?”

Mức độ sống động của hình ảnh tâm trí khác nhau ở mỗi người, từ hyperphantasia (bên trái) đến aphantasia (bên phải). Các bài kiểm tra như Bảng câu hỏi về độ sống động của hình ảnh tâm trí có thể giúp bạn xác định vị trí của mình trên phổ này.

Aphantasia: Một cách cảm nhận khác biệt

Các nghiên cứu ban đầu cho thấy aphantasia không phải là rối loạn mà là một cách khác để trải nghiệm thế giới. Sự khác biệt trong kết nối giữa các vùng não liên quan đến thị giác, trí nhớ và ra quyết định có thể giải thích khả năng tạo dựng hình ảnh trong tâm trí.

Một số người mắc aphantasia vẫn có thể mơ bằng hình ảnh và nhận diện được đồ vật, gương mặt, nhưng họ không thể tự chủ tạo ra hình ảnh trong tâm trí. Aphantasia và hyperphantasia (hiện tượng đối lập với trí tưởng tượng sống động như thật) nằm ở hai cực của một phổ trải nghiệm nội tâm.

Quá trình tạo dựng hình ảnh tâm trí được mô tả như “sự nhận thức đảo ngược”. Khi chúng ta nhìn thấy một vật, sóng điện từ đi qua mắt, được chuyển thành tín hiệu thần kinh, xử lý tại vỏ não thị giác, rồi di chuyển đến vùng trí nhớ và ý nghĩa. Khi tưởng tượng, luồng thông tin này diễn ra ngược lại, từ vùng trí nhớ đến vỏ não thị giác để “phác thảo” hình ảnh.

Những khám phá mới đã cung cấp bằng chứng mạnh mẽ hơn. Các nghiên cứu chụp cộng hưởng từ chức năng (fMRI) chỉ ra rằng những người mắc aphantasia có kết nối yếu hơn giữa các trung tâm điều khiển cao cấp (vỏ não trước trán) và trung tâm xử lý thị giác. Điều này có thể giải thích tại sao họ không thể tích hợp thông tin thành trải nghiệm hình ảnh chủ quan.

Triển lãm Extreme Imagination: Inside the Mind’s Eye trưng bày các tác phẩm của những nghệ sĩ có trải nghiệm cực đoan về hình ảnh tâm trí.

Sự đa dạng trong nội tâm

Những người mắc aphantasia có nhiều trải nghiệm đa dạng. Một số chỉ thiếu khả năng hình dung hình ảnh, trong khi những người khác cũng không thể “nghe” âm thanh trong tâm trí. Hầu hết có thể mơ bằng hình ảnh, nhưng một số thì không.

Hyperphantasia cũng không kém phần thú vị. Những người này nhìn thấy hình ảnh sống động như thật nhưng biết chúng không phải là hiện thực. Đôi khi, điều này có thể khiến họ bị cuốn vào trí tưởng tượng đến mức ảnh hưởng đến cuộc sống thường nhật.

Các nhà khoa học đồng ý rằng aphantasia và hyperphantasia không phải là rối loạn mà chỉ là những biến thể của bộ não. Thực tế, việc thiếu hình ảnh tâm trí có thể là một lợi thế. Những người mắc aphantasia có thể ít gặp các vấn đề sức khỏe tâm thần liên quan đến hình ảnh sống động, chẳng hạn như PTSD.

Dù vậy, aphantasia không cản trở trí tưởng tượng. Nhiều người mắc hội chứng này là nghệ sĩ hoặc nhà sáng tạo thành công. Sarah Shomstein tự nhận mình rất sáng tạo, trong khi những nhân vật nổi tiếng như nhà văn Mark Lawrence hay kỹ sư phần mềm Blake Ross (đồng sáng tạo Firefox) cũng tiết lộ rằng họ mắc hội chứng này.

Việc nhận ra cách bạn cảm nhận thế giới khác biệt với người khác có thể khiến bạn kinh ngạc. Nhưng thực tế, mọi người đều khác nhau. Thế giới mà chúng ta “nhìn thấy”, ngửi, nghe, và cảm nhận thực chất được tái dựng bởi bộ não – và mỗi người có một sân khấu tâm trí riêng.

Vậy, bạn nhìn thấy gì khi tưởng tượng một quả táo?

Nguồn tổng hợp