Có khi nào: Lãng quên là một lợi thế tiến hóa?

Quên là một phần trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta. Bạn có thể bước vào một căn phòng rồi quên mất lý do mình vào đó – hoặc có khi ai đó chào hỏi trên đường nhưng bạn không nhớ tên họ. Nhưng vì sao chúng ta lại quên? Đó có phải chỉ là dấu hiệu của suy giảm trí nhớ, hay nó còn mang lại lợi ích nào khác?

Một trong những phát hiện sớm nhất trong lĩnh vực này cho thấy rằng, việc quên có thể xảy ra đơn giản vì ký ức của con người dần phai nhạt theo thời gian. Phát hiện này xuất phát từ nhà tâm lý học người Đức Hermann Ebbinghaus thế kỷ 19, người đã đưa ra “đường cong lãng quên” cho thấy hầu hết mọi người quên chi tiết của thông tin mới khá nhanh, nhưng sau đó quá trình này chậm dần. Gần đây, điều này đã được chứng thực bởi các nhà khoa học thần kinh.

Đường cong lãng quên của Ebbinghaus

Quên còn có thể phục vụ các mục đích chức năng. Não của chúng ta liên tục bị ngập tràn thông tin. Nếu chúng ta nhớ tất cả các chi tiết, việc lưu giữ những thông tin quan trọng sẽ ngày càng khó khăn. Một trong những cách để giảm thiểu điều này là không chú ý đủ ngay từ đầu. Eric Kandel, người đoạt giải Nobel, và nhiều nghiên cứu sau đó, đã chỉ ra rằng ký ức được hình thành khi các kết nối (khớp thần kinh) giữa các tế bào trong não (nơron) được củng cố.

Chú ý vào điều gì đó có thể củng cố các kết nối này và duy trì ký ức đó. Cơ chế này cũng giúp chúng ta quên đi những chi tiết không quan trọng mà chúng ta gặp phải mỗi ngày. Vì vậy, dù con người càng lớn tuổi càng dễ bị phân tâm và những rối loạn trí nhớ như bệnh Alzheimer thường gắn với suy giảm chú ý, chúng ta cần khả năng quên đi những chi tiết không quan trọng để tạo nên ký ức mới.

Xử lý thông tin mới

Việc nhớ lại ký ức đôi khi có thể thay đổi để giúp chúng ta ứng phó với thông tin mới. Giả sử bạn đi làm trên cùng một tuyến đường mỗi ngày. Bạn có lẽ đã thuộc lòng tuyến đường này, với các kết nối trong não được củng cố qua từng chuyến đi. Nhưng nếu một ngày nào đó, con đường quen thuộc bị chặn và bạn phải đi đường mới trong ba tuần tới, trí nhớ về tuyến đường cần đủ linh hoạt để thích nghi với thông tin mới.

Não làm được điều này bằng cách làm yếu đi một số kết nối ký ức trong khi củng cố các kết nối mới để ghi nhớ tuyến đường mới.

Nếu không thể cập nhật ký ức, hậu quả tiêu cực sẽ rất lớn. Xét tới hội chứng PTSD (rối loạn căng thẳng sau sang chấn), việc không thể cập nhật hay quên đi ký ức đau thương khiến một người luôn bị kích động bởi những gợi nhớ trong môi trường.

Từ góc độ tiến hóa, quên đi ký ức cũ để thích ứng với thông tin mới là lợi ích rõ ràng. Tổ tiên săn bắt hái lượm của chúng ta có thể thường xuyên ghé qua một hồ nước an toàn, nhưng một ngày nọ, họ có thể phát hiện ra một bộ lạc đối địch, hoặc một con gấu với đàn con của nó. Bộ não của họ phải có khả năng cập nhật ký ức để đánh dấu nơi này là không còn an toàn. Nếu không, họ sẽ đối mặt với nguy cơ sống còn.

Kích hoạt lại ký ức

Đôi khi, quên không phải là do mất ký ức, mà là khả năng truy cập ký ức bị thay đổi. Các nghiên cứu trên loài gặm nhấm đã chứng minh rằng những ký ức bị lãng quên có thể được nhớ lại (hoặc kích hoạt lại) bằng cách hỗ trợ các kết nối khớp thần kinh đã nêu trên.

Các loài gặm nhấm được dạy để liên kết thứ gì đó trung tính (như tiếng chuông) với một điều khó chịu (như một cú giật nhẹ ở chân). Sau nhiều lần, chúng hình thành “ký ức sợ hãi”, nơi mà tiếng chuông khiến chúng phản ứng như thể chúng dự đoán một cú giật. Các nhà nghiên cứu có thể cô lập các kết nối nơron được kích hoạt khi tiếng chuông được kết hợp với cú giật, trong một phần của não gọi là hạch hạnh nhân.

Sau đó, họ thắc mắc liệu kích hoạt nhân tạo những nơron này có khiến loài gặm nhấm phản ứng như thể chúng mong đợi cú giật ở chân ngay cả khi không có tiếng chuông và cú giật hay không. Họ đã thành công sử dụng kỹ thuật kích thích bằng quang học để làm điều này.

Điều này có thể liên quan đến con người qua hiện tượng “đầu môi” (“tip of the tongue” phenomenon) – bạn nhìn thấy ai đó nhưng không nhớ tên họ. Bạn nghĩ rằng mình biết chữ cái đầu tiên và sẽ nhớ ngay sau đó. Khi hiện tượng này được nghiên cứu lần đầu bởi các nhà tâm lý học người Mỹ Roger Brown và David McNeill vào những năm 1960, họ phát hiện rằng khả năng nhận diện phần nào của từ bị thiếu của mọi người cao hơn ngẫu nhiên, cho thấy thông tin không bị lãng quên hoàn toàn.

Một giả thuyết cho rằng hiện tượng này xảy ra do các kết nối ký ức giữa từ và ý nghĩa của nó bị yếu đi, dẫn đến khó khăn trong việc nhớ lại thông tin cần thiết. Một khả năng khác là hiện tượng này có thể là tín hiệu rằng thông tin không bị quên, mà chỉ tạm thời không thể truy cập.

Điều này có thể giải thích tại sao hiện tượng “đầu môi” xảy ra nhiều hơn khi con người lớn tuổi và có nhiều kiến thức hơn, khiến não phải xử lý nhiều thông tin hơn. Hiện tượng này có thể là cách não báo hiệu rằng thông tin mong muốn chưa bị lãng quên và kiên nhẫn sẽ giúp bạn nhớ lại.

Tóm lại, chúng ta có thể quên vì nhiều lý do: do không chú ý hoặc do thông tin phai nhạt theo thời gian; chúng ta có thể quên để cập nhật ký ức. Và đôi khi thông tin bị quên không thực sự mất đi, mà chỉ không thể truy cập. Những hình thức quên này giúp não hoạt động hiệu quả và đã hỗ trợ chúng ta qua nhiều thế hệ.

Điều này không phủ nhận hậu quả tiêu cực khi một người trở nên quá hay quên (chẳng hạn do bệnh Alzheimer). Tuy nhiên, quên vẫn có những lợi thế tiến hóa. Hy vọng rằng bài viết này đã đủ thú vị để bạn không vội quên nội dung của nó.

Theo There’s an Evolutionary Advantage to Forgetting Things All The Time : ScienceAlert