Bạo lực học đường và những vết sẹo tâm lý không bao giờ lành
Ngày thứ 5 đầu tiên của tháng 11 hàng năm được chọn là Ngày quốc tế chống bạo lực học đường và bạo lực mạng.
Bạo lực học đường đang là vấn đề nhức nhối tại Việt Nam với những vụ việc nghiêm trọng liên tiếp xảy ra trong những ngày vừa qua. Khi một video bạo lực được lan truyền, xã hội thường phẫn nộ với hành vi, xót xa cho những vết thương thể chất, nhưng chúng ta lại vô tình bỏ qua phần chìm của tảng băng: Những tổn thương tâm lý sâu sắc sẽ theo nạn nhân đến hết cuộc đời.
Những cú đấm, cái tát có thể lành theo thời gian, nhưng những lời miệt thị, sự cô lập, và cảm giác sợ hãi tột độ sẽ hóa thành những bóng ma tâm lý, gặm nhấm nạn nhân từ bên trong. Và thật đang buồn khi những chuyện đau lòng này được cho là chuyện trẻ con trêu nhau.
Vì sao bạo lực học đường hiện nay lại gia tăng?
Trong vài năm gần đây, bạo lực học đường tại Việt Nam đang trở thành một vấn đề xã hội đáng lo ngại. Theo Bộ Giáo dục và Đào tạo, chỉ trong giai đoạn từ tháng 9/2021 đến tháng 11/2023, cả nước đã ghi nhận 699 vụ bạo lực học đường, liên quan đến hơn 2000 học sinh.
Trung bình mỗi năm, gần 1600 vụ đánh nhau giữa học sinh được báo cáo, tương đương khoảng 5 vụ mỗi ngày. Đây mới chỉ là phần nổi của tảng băng, bởi rất nhiều vụ việc chưa từng được công khai hoặc bị xem là chuyện nhỏ giữa học sinh với nhau.
Thay đổi tâm sinh lý tuổi vị thành niên
Tuổi 12 - 17 là giai đoạn trẻ thay đổi mạnh về hormone và cảm xúc, dễ bốc đồng, muốn khẳng định bản thân. Sau thời gian học online kéo dài, nhiều em trở nên dễ cáu gắt, thiếu kiên nhẫn và gặp khó khăn trong kiểm soát cảm xúc.
Ảnh hưởng từ môi trường gia đình
Trẻ thường học cách ứng xử từ cha mẹ. Khi gia đình có xung đột, sử dụng bạo lực hoặc thiếu quan tâm, trẻ dễ hình thành hành vi bắt nạt hoặc rơi vào trạng thái cô lập, tìm cách thu hút sự chú ý bằng cách sai lệch.
Môi trường học đường thiếu an toàn tâm lý
Không ít trường chưa có phòng tư vấn tâm lý hoạt động hiệu quả hay quy trình xử lý bạo lực rõ ràng. Giáo viên và học sinh còn xem nhẹ hiện tượng bắt nạt, trong khi áp lực học tập và thành tích khiến trẻ dễ trút giận sai hướng.
Tác động từ mạng xã hội và nội dung bạo lực
Không gian mạng đang biến mâu thuẫn nhỏ thành khủng hoảng lớn. Một lời bình luận hay video bạo lực lan truyền có thể khiến hành vi tấn công danh dự trở nên “bình thường hóa”. Theo khảo sát UNICEF năm 2019, 21% thanh thiếu niên Việt Nam từng là nạn nhân của bắt nạt qua mạng.
Thiếu kỹ năng cảm xúc và giao tiếp
Áp lực từ học tập và kỳ vọng gia đình khiến nhiều học sinh không biết cách kiểm soát cảm xúc. Khi thiếu kỹ năng sống và giải quyết xung đột, trẻ dễ phản ứng cực đoan.
Hội chứng sợ hãi đến trường khi các em bị bắt nạt học đường
Mỗi sáng thức dậy là một cơn ác mộng, bởi các em phải đối mặt với nỗi sợ hãi tột độ khi đến trường. Đây là một hội chứng tâm lý được gọi là "School phobia".
Các em luôn sống trong trạng thái cảnh giác cao độ, tìm mọi cách trốn tránh như giả ốm, xin nghỉ học, thậm chí tuyệt vọng đòi chuyển trường.
Từ một đứa trẻ có thể từng rất hoạt bát, nạn nhân dần tự cô lập mình, rút lui khỏi các hoạt động tập thể và ngại giao tiếp với bạn bè. Sự tập trung cho học tập biến mất, kéo theo kết quả sa sút.
Nỗi cô đơn, cảm giác bất lực và ý nghĩ rằng không một ai có thể hiểu và che chở cho mình bao trùm lấy tâm trí. Khi tinh thần bị dồn nén đến cực hạn, cơ thể bắt đầu lên tiếng thay cho những nỗi đau không thể nói thành lời, biểu hiện qua các triệu chứng như đau đầu, đau dạ dày triền miên, rối loạn giấc ngủ với những cơn ác mộng lặp đi lặp lại và rối loạn ăn uống.
Những vết sẹo tâm lý sẽ đeo bám nạn nhân đến tuổi trưởng thành
Những tổn thương về tâm lý không biến mất kể cả khi các em đã tốt nghiệp. Chúng ăn sâu vào tiềm thức và định hình cách họ nhìn nhận bản thân và thế giới khi đã trưởng thành.
Cái tôi bị bóp méo và lòng tự trọng suy giảm
Khi một đứa trẻ liên tục nghe những lời miệt thị rằng mình "vô dụng", "xấu xí", "không ai chơi", các em sẽ dần tin những điều đó là sự thật.
Niềm tin đó khiến các em bị bào mòn lòng tự trọng, khiến các em mang trong mình cảm giác yếu đuối, kém cỏi và không xứng đáng được yêu thương hay tôn trọng.
Kéo theo đó là mặc cảm tội lỗi và xấu hổ. Họ tự trách mình vì đã không thể phản kháng, tự dằn vặt "Tại sao lại là mình?" và cảm thấy xấu hổ về chính quá khứ bị bắt nạt, che giấu nó như một vết nhơ không dám chia sẻ với bất kỳ ai.
Khủng hoảng niềm tin và các vấn đề xã hội
Từ cái tôi đã bị rạn nứt, các em lớn lên trong sự mất niềm tin vào các mối quan hệ xã hội. Vì những vết thương tâm lý thuở đi học, các em gặp khó khăn trong việc xây dựng các mối quan hệ xã hội khi trưởng thành. Các em luôn hoài nghi, sợ bị phán xét kể cả trong tình bạn thân thiết hay tình yêu.
Nỗi sợ hãi đám đông và các tình huống giao tiếp có thể phát triển thành rối loạn lo âu xã hội. Họ có xu hướng trở nên quá nhún nhường, né tránh xung đột bằng mọi giá vì sợ hãi cảm giác bị tấn công sẽ tái diễn.
Nguy cơ mắc các triệu chứng trầm cảm
Ở mức độ nghiêm trọng hơn, khi sang chấn tâm lý không được người thân phát hiện và hỗ trợ các em chữa lành, nó sẽ phát triển thành các rối loạn tâm lý lâm sàng thực sự.
Các em trở thành nạn nhân của bệnh lý trầm cảm mãn tính, với cảm giác tuyệt vọng và buồn bã dai dẳng. Họ có thể mắc rối loạn lo âu lan tỏa, luôn lo lắng quá mức về mọi khía cạnh của cuộc sống.
Đặc biệt, rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD) là một hệ quả phổ biến, khiến các em thường xuyên bị nhớ lại trải nghiệm bị bắt nạt một cách sống động như thể nó đang xảy ra và gặp ác mộng triền miên.
Họ sẽ vô thức tránh né bất cứ điều gì gợi nhớ đến quá khứ, dù đó chỉ là một buổi họp lớp, một bộ phim có cảnh bạo lực, hay một người có ngoại hình giống kẻ bắt nạt năm xưa.
Xu hướng tự hủy hoại và những hệ lụy cực đoan
Và cuối cùng, khi không còn lối thoát cho nỗi đau tinh thần không thể diễn tả, một số nạn nhân tìm đến các hành vi tự hủy hoại. Đó có thể là hành vi tự hại (self-harm) như một cách cực đoan để giải tỏa cảm xúc, hoặc lạm dụng chất kích thích để làm tê liệt tâm trí.
Nghiên cứu tại thành phố Huế cho thấy, trong nhóm học sinh trung học cơ sở từng bị bắt nạt qua mạng, 9% cho biết đã có hành vi tự hại để giảm bớt căng thẳng tâm lý.
Đáng sợ hơn, những thống kê cho thấy những người từng bị bắt nạt có nguy cơ nảy sinh ý định và hành vi tự tử cao hơn gấp nhiều lần so với người khác.
Vòng lặp bạo lực và tương lai bị cầm tù bởi quá khứ
Hậu quả của bạo lực học đường không chỉ dừng lại ở sức khỏe tâm thần cá nhân mà còn trực tiếp cầm tù tương lai của họ.
Trong sự nghiệp, họ ngại thể hiện bản thân, sợ hãi cấp trên hoặc đồng nghiệp có tính cách lấn át và dễ mắc hội chứng kẻ mạo danh (Impostor Syndrome). Họ luôn cảm thấy mình không đủ giỏi, không xứng đáng với thành công dù thực tế họ có năng lực.
Đáng buồn hơn khi một số người vì đã quen với những tổn thương trong vai trò nạn nhân mà rơi vào các mối quan hệ độc hại khác trong tương lai, như bạo lực gia đình hay lạm dụng tình cảm.
Trách nhiệm của gia đình và nhà trường trong việc phòng chống bạo lực học đường và bạo lực mạng
Phòng chống bạo lực học đường không phải là nhiệm vụ của riêng ai, mà cần sự chung tay của cả gia đình và nhà trường.
Vai trò của nhà trường trong việc xây dựng môi trường học đường an toàn
Nhà trường là tuyến đầu trong việc phát hiện và can thiệp khi tình trạng bạo lực học đường xảy ra.
Để làm được điều này, trước hết nhà trường cần công khai và minh bạch số điện thoại đường dây nóng cùng một quy trình tiếp nhận phản ánh rõ ràng, an toàn và bảo mật. Học sinh và phụ huynh cần được xây dựng niềm tin rằng khi họ lên tiếng, họ sẽ được bảo vệ và vấn đề sẽ được xử lý.
Song song đó, việc can thiệp chuyên nghiệp là tối quan trọng, đòi hỏi nhà trường phải chủ động phối hợp với các chuyên gia tâm lý học đường để hỗ trợ kịp thời, không chỉ cho nạn nhân mà còn cho cả học sinh có hành vi bạo lực.
Cuối cùng, công tác giáo dục phải được thực hiện liên tục, thông qua các buổi truyền thông, sinh hoạt chuyên đề phòng chống bắt nạt bao gồm cả bạo lực mạng một cách định kỳ và thực tế, chứ không chỉ dừng lại ở mức độ phong trào.
Gia đình là điểm tựa an toàn của các con
Khi phát hiện dấu hiệu hoặc khi con chia sẻ về việc bị bắt nạt, điều quan trọng nhất mà phụ huynh cần làm là lắng nghe một cách tin tưởng, không phán xét. Hãy tạm gác lại những câu hỏi như "Tại sao con không đánh lại?", thay vào đó hãy ghi nhận cảm xúc của con và khẳng định rằng đó không phải là lỗi của con.
Liên hệ với giáo viên chủ nhiệm hoặc ban giám hiệu nhà trường để làm việc một cách chính thức. Trong các trường hợp nghiêm trọng hoặc khi nhà trường không giải quyết triệt để, phụ huynh cần chủ động tìm kiếm sự can thiệp mạnh mẽ hơn bằng cách gọi đến Tổng đài Quốc gia Bảo vệ Trẻ em 111.
Vai trò của gia đình trong việc giáo dục các em biết cách yêu thương
Chúng ta thường lo lắng dạy con cách tự bảo vệ mình, nhưng đôi khi quên mất việc quan trọng hơn: dạy con không làm tổn thương người khác.
Chia sẻ với con về tầm quan trọng của tình bạn, dạy con biết yêu thương bạn bè và tôn trọng sự khác biệt của mỗi người, dù đó là khác biệt về ngoại hình, tính cách hay hoàn cảnh.
Bên cạnh đó, phụ huynh cần phân tích cho những đứa trẻ hiểu rằng hành vi bạo lực hay cô lập bạn học là một điều không đúng. Lòng yêu thương được vun đắp từ gia đình chính là lá chắn vững chắc nhất để đẩy lùi bạo lực học đường.
Không ai đáng bị bỏ lại với những nỗi đau
Bạo lực học đường rõ ràng không phải là "chuyện trẻ con giỡn với nhau", nó là một sang chấn nghiêm trọng cần được can thiệp.
Dù quá khứ đã lùi xa hay vẫn còn hiện tại, thông điệp quan trọng dành cho các bạn là nạn nhân của bạo lực học đường:
Bạn không hề đơn độc.
Những gì các bạn trải qua không phải là lỗi của bạn. Việc lên tiếng tìm sự giúp đỡ từ gia đình, thầy cô, hay các chuyên gia tâm lý là một hành động vô cùng dũng cảm, không phải là biểu hiện của sự yếu đuối.
Có thể bạn quan tâm bài viết: ChatGPT không còn được phép đưa ra lời khuyên về y tế, pháp lý và tài chính
